Dünya Karikatürü Nereye Gidiyor

Dünyada Karikatür Akımları

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra karikatür bütün ülkelerde aldı yürüdü. Her yerde güldürü dergilerinin yayınına başlandı. İletişim teknolojisindeki gelişmeler karikatüre yeni olanaklar sağladı. Yeni basım teknikleri ile karikatürcüler daha geniş kitlelere yayıldılar. Alternatif haber organları denen dergilerde ve marjinal çevrelerin organlarında karikatüre geniş yer verildi. Karikatür geniş kitlelere seslenen ve ulaşan bir mesaj oldu.

Eskiden de belli başlı bütün ülkelerde güldürü dergileri vardı.

Fransa'da;

• Charivari,
• La Caricature,
• Le Rire,
• L'Assiette au Beurre,
• La Vie Parisienne,
• Le Chat Noir,
• Le Canard Enchaine gibi dergiler çıkmıştı.

İngiltere'de;

• ta 1841'den beri Punch yayınlanıyordu.

Almanya'da;

• Fliegende Blatter ve
• Simplicissimus,

Amerika'da da;

• Harper's Weekly ve
• Newyorker adlı dergiler çıkartılmıştı.

Bunların yayınlanması karikatür tarihinin önemli olaylarıydı.

Öteki ülkelerde de başarılı karikatürcüler yetişmişti.

Ne var ki, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra karikatürde bir patlama oldu. Bütün gelenekler yıkıldı.

Herkes hiç akla gelmedik biçimlerde zırvalıklar çizmeye başladı.

Biçimde, biçemde ve içerikte bir devrime tanık olduk.

Gelenekçi karikatürcüler: Yeniler dediğimiz genç kuşak ortaya çıkarken eski biçemi yaşatmaya çalışan gelenekçiler de çizgilerini sürdürüyorlardı. Gelenekçiler Belle Epoque denen 1914'ten önceki dönemin güldürü anlayışı ile çiziyorlardı. Bu, bir tür resimleme (Illustrastion) sayılıyordu.

Güldürüyü çizgilerde değil de, karikatürün yazısında buluyordunuz. Yazıyı okumayacak olursanız çizgilerden pek bir anlam çıkartamıyordunuz.

Gelenekçiler arasında yazısız karikatür yapan yok muydu?

Vardı ama, bunlar azınlıkta kalıyordu. Okuyucu karikatürde mutlaka bir güldürü yazısı arıyordu.

Karikatür bir bakıma bir güldürü yazısının resimlenmesi anlamına geliyordu.

Doğrudan çizgiyle güldürü yapmak kolay değildi. Bu bir eğitim ve alışkanlık sorunuydu. Hem karikatürcünün, hem de okuyucunun buna alışması gerekiyordu. Bu geçiş birdenbire olmadı. Gelişmiş ülkelerin bazı çevreleri bilinçsiz olarak geleneksel anlayışa bağlı kaldılar. Gazetelerde, dergilerde geleneksel biçemde çizilmiş karikatür aradılar. Böylece gelenekçi anlayış günümüze kadar süregeldi. Eski biçemde çizen yeni kuşaklar da yetişti. Köklü bir karikatür geleneği olmayan ülkelerde gelenekçiler tutuldu.

Mısır'ın ünlü karikatürcülerinden Labbad bana yazdığı bir mektupta şöyle demişti:

"Mısır'da okuyucu çağdaş karikatürden anlamıyor. Yazısız karikatürü halka sevdiremedik!"

(Gelenekçilerden örnek: J. Faizant, Kiraz)

KARİKATÜRDE PATLAMA

Yeniler: Yeni anlayışta karikatür yapanlar birdenbire ortaya çıkmadı elbette. Bunun bir hazırlık dönemi oldu. Sanatçılar ve okuyucular yeni çizgilere, yeni bir anlayışa, yeni bir güldürü havasına alıştılar. Sonra da geniş çapta bir patlama oldu.

Kimlerdi bu ortamı hazırlayanlar?

Fransa'da La Belle Epoque döneminin bazı sanatçıları zaman zaman yazısız karikatür çiziyorlardı.

İkinci Dünya Savaşı'ndan önceki yıllarda;

• Maurice Henry,
• Jean Effel,
• Dubout gibi konformist olmayan sanatçılar ortaya çıkmıştı.

İngiltere'de Punch dergisinde çizen;

• Leslie Starke,
• Hoffnung ve
• Ronald Searle gibi sanatçılar karikatüre yeni bir hava getirdiler.

• Hoffnung (1925-1959) karikatürlerini önce Punch'ta, sonra da Lilliput ve Sports Illustrated'de yayınladı.
• Ronald Searle (1920-...) 1941'de Lilliput dergisinde kendisini tanıttı, 1961'de de Paris'e yerleşti.

Onlardan önce Almanya'da;

• Adolf Oberlander (1841-1923),
• Paul Weber,
• Heinrich Kley (1863-1940),
• George Grosz (1893-1959) ve
• Kubin (1877-1959) gibi çok büyük ustalar yetişmişti.

Bu sanatçılar doğrudan çizgiyle güldürü yapıyorlardı.

• Amerika'da ise 1925'te yayımına başlanan Newyorker dergisinin çevresinde yeni bir ekip oluşmuştu.
• Amerikan sosyalistlerinin 1912'de çıkardıkları The Masses dergisinde de daha önceleri yeni çizgiler belirmişti.

• Vip,
• Gorey,
• Blechman gibi karikatürcüler işte bu yıllarda kendilerini tanıttılar.

Ama ne var ki, yeni akımın en ünlü kişileri Newyorker'de toplanmışlardı.

Bu ekip;

• Virgil Partch (Vip),
• James Thurber,
• Charles Addams ve
• Steinberg gibi sanatçılardan oluşuyordu.

• Yeni akımlara yer veren Esquire dergisi de aynı dönemde çıkmaya başladı (1933).

Yeni akımın öncüsü sayılan Saul Steinberg Romanya'da doğmuş, Milano'da mimarlık okumuş, İkinci Dünya Savaşı'nın başlarında Amerika'ya yerleşmiş bir sanatçıydı.

ilk karikatürlerini Vogue, Life ve Harper's Bazaar'da yayınladıktan sonra Newyorker'e geçmiş ve kısa zamanda Amerika'nın en ünlü karikatürcüsü olmuştu.

OLAY YARATAN SERGİ

İkinci Dünya Savaşı sona erer ermez yeni karikatürcüler 1945'te Paris'teki Amerikan Büyükelçiliği'nde bir sergi açtılar.

Bu, Fransa'da bir bomba etkisi yarattı.

Amerikan elçiliği sergisi Avrupa'da yeni bir dönemin başlangıcı oldu.

• Gençler artık güldürüyü çizgilerde yaratıyorlar, yazı ikincil bir yer tutuyordu.
• O zamana kadar hiç ele alınmamış konular karikatüre girmeye başladı.
• Çizgiler sadeleşti. Yeniler vuruculuğa, şok etkisi yaratmaya, şaşırtmaya yöneldiler.
• Bazıları da bütün çirkinlikleri, iğrençlikleri ve pislikleri kendilerine konu edindiler.
• Yeni akım çeşitli biçimlerde bütün ülkelerde gelişmeye başladı.

Fransa'da

• Maurice Henry (1907-...),
• Chaval (1915-1968),
• Mose (1917-..),
• Tetsu (1913-...),
• Bosc (1924-1960),
• André François (1915-..) zaten kendilerini tanıtmış sanatçılardı, yeni akımın öncüleri oldular.

• Effel (1908-1903),
• Siné (1928-..),
• Sempé (1932-..),
• Trez (1929-..) de aynı yolu seçti.

Önce;

• Paris Match dergisi yeni akıma sayfalarını açmıştı.

Arkasından;

• France Dimanche,
• Lui Bizzarre,

• Planète ve
• Plexus dergileri de yeni akımın temsilcileriyle doldu.

Derken 1960'da yenilerin de ilerisinde olan gençler Hara Kiri dergisinde toplandılar.

Bu topluluk sanatta, kültürde, eğitimde, politikada, inançlarda, kadın erkek ilişkilerinde ne varsa her şeye hayır diyordu.

Barış, insan sevgisi ve dürüstlükten başka kutsal şey kalmıyordu.

• Wolinski (1934-...),
• Topor (1938-...),
• Reiser (1941-1983),
• Free (1931-...),
• Gebe (1934...),
• Cabu (1937-...) Hara Kiri ekibinin en ünlü sanatçıları oldu.

Başka gençler de çeşitli yayın organlarında olayları ayni açılardan ele alıyorlar ve türlü çılgınlıklara yöneliyorlardı:

• Desclozaux (1938-...),
• Gourmelin (1920-...),
• Cardon (1937-...),
• Bonnot (1937-...),
• Blachon (1941-...),
• Barbe (1936-...),
• Soulas (1932-...),
• Bretecher,
• Ylipe,
• Hens Beck,
• Laville...

Paris böylece yeni akımın başkenti oldu.

• Vasquez de Sola,
• Puig Roseda,
• Posado gibi İspanyollar,

• Folon ve
• Copi gibi Belçikalılar,

• Philippe gibi İsviçreliler Paris'e yerleştiler.

Bunun yanı sıra Almanya'da gençler 1962'den başlayarak Pardon dergisinin çevresinde toplandılar.

• Hans Traxler,
• Manfred,
• Meitsch,
• Stano Kochan,
• Chlodwig Poth ve
• Michael Ffolkes gibi sanatçılar Pardon ekibine katıldı.

• Loriot,
• Canzler,
• Neugebauer,
• Zimnik,
• Augustin ve
• Halbritter Alman sınırlarını aşan bir ün kazandılar.

• 1931'de Strazbourg'ta doğan Tomi Ungerer zaman zaman Fransız, zaman zaman da Alman sayılarak dünya çapında bir karikatürcü oldu.

• Fransa'da Harakiri ve
• Almanya'da Pardon dergilerinin yanı sıra
• İngiltere'de de Private Eye adlı bir derginin çıkartıldığını gördük (1961).

Yeni karikatür akımı İngiltere'de de büyük bir güç kazandı.

Bu akımın temsilcileri arasında;

• Gerard Scarfe,
• Ralph Steadman,
• Timothy Birdsall,
• Barry Fantoni,
• Trog,
• Michael Heath,
• Billy Tidy,
• Frank Dickens,
• Larry,
• Hector Breeze ve
• Nicolas Garland gibi sanatçıları sayabiliriz.

Bu arada İtalya'da;

• Consigli,
• Pino Zak ve
• Manzi gibi ünlü sanatçılar yetişti.

İspanya'dan;

• Martin Morales,
• Chumy Chumez,
• Cesc çıktı.

Avusturya'da;

• Paul Flora ve

İran'da;

• Azdeshir Mohassas karikatür sanatının zirvelerine yükseldiler.

Belçika'da, Hollanda'da, İsviçre'de, İskandinav ülkelerinde ve Latin Amerika'da da yeni akmın çok başarılı temsilcileri yetişti.

Sosyalist ülkelere gelince, Batı Avrupa'da yeni akım gelişirken, Sovyetler Birliği'nin ünlü dergisi Krokodil gelenekçi çizgilerle yayımını sürdürüyordu.

Ama, uluslararası karikatür yarışmalarına katılan Rus karikatürcüler yeni akımın Sovyetler Birliği'nde de geliştiğini gösterdiler.

Çekoslovakya, Macaristan, Polonya, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya'da da dünya çapında karikatürcülerin yetiştiğini uluslararası yarışmalarda anladık.

• Bordighera,
• Tolentino,
• Montreal,
• Marostica,
• Üsküp,
• Lyublyana,
• Knokke,
• Belgrad,
• Pjer,
• Budva,
• Gabrovo ve
• Nasrettin Hoca şenlikleri ve festivalleri son yıllarda çeşitli ülkelerin karikatürcüleri arasında sıkı bir iletişimin kurulmasını sağladı ve karikatürcüleri birbirlerine yaklaştırdı.

Yeni karikatürcüler biçem bakımından şu türlere ayrılabilir:

• Steinberg’ciler: Bu hiç yazısız karikatür türüdür. içerik biçimdedir. Sanatçıda gerçeğe bağlı kalma endişesi yoktur. Eğer bir gerçek varsa orada sanatçının içinde ve kafasındadır. Güzelliğe, açıklığa ve sadeliğe önem verilir. Bazen geometrik desenler yapılır, bazen renk kullanılır, bazen de “Kolaj” denen yöntemle karikatürün üstüne renkli kâğıtlar, bezler ve plastik parçaları yapıştırılır. Her ülkede Steinberg'in izinde giden sayısız sanatçı yetişmiştir.

• Tomi Ungerer,
• Paul Flora,
• Mose,
• Georg Rauch,
• Renald Searle,
• Adolf Born,
• Folon,
• Gülegüle İstanbul albümüyle Semih Balcıoğlu.

• Simge-tip yaratanlar: Birçok karikatürcü simge-tipler yaratmıştır. Her şeyi o simgelerle anlatırlar:

• Bosc,
• Wolinski,
• Sine,
• Copi,
• Turhan Selçuk,
• Haslet Soyöz.

• Gerçeküstü kara güldürücüler:

• Topor,
• Gourmelin,
• Bonnot,
• Zabransky,
• Cardon,
• Ardeshir,
• Cohen,
• Dudzinski,
• Ferruh Doğan,
• Selçuk Demirel,
• Tan Oral bu bölümde yer alır.

• Çizgi-öykü biçemiyle çizenler: Bunlar hiçbir güzellik endişesi olmadan tüm çirkinlikleri vurgularlar. Absürd gibi görünen anlatımların gerisinde birçok gerçekler yatar, bazen de büyük bir duygusallığın izleri belirgin olur.

• Wolinski,
• Reiser,
• Oğuz Aral ve
• Gırgır’cılar.

• Gerçeküstü romantikler: Bunlar erotik temalar içinde gerçeküstü barok bir güzelliği ararlar.

• Yeni gerçekçiler: Bunlar, yeni gerçekçi bir anlayışla çizgi-güldürüye yönelmişlerdir.

• Knok,
• Tetsu,
• Bosc,
• Sine,
• Trez,
• Cobean,
• Ali Ulvi,
• Nehar Tüblek,
• Bedri Koraman.

Yalnız ne var ki, karikatürcülerin birçoğunu bu kalıplara sığdıramayız.

Bazı desenlerinde Steinberg'ci olan bir sanatçı başka yapıtlarında “gerçek üstü kara güldürücü” olabilir.

Anlam bakımından da karikatürler şu türlere ayrılabilir:

• Siyasal karikatür (political cartoon, editorial cartoon, caricature poitique. caricature d'actualité).
• Portre karikatür.
• Absürd karikatür (gerçek üstü çılgınca karikatürler).
• Güldürü-karikatür (aile, seks, tatiller, av mevsimi, taşıtlar, yılbaşı, fiyatlar ve ücretler, trafik sorunları gibi).
• Reklam-karikatürler.

Her sanat gibi karikatür de çok hızla gelişen, biçimde ve biçemde çok esnekliği olan ve toplumun koşullarına ve sanat anlayışına çok çabuk uyabilen bir sanattır.

Bizim 1945'te yeni dediğimiz karikatürcüler birden gelenekçi sayılabilirler.

Daumier de bir zamanlar çağının en yenisiydi.

Hıfzı Topuz | Milliyet Sanat Dergisi - Yeni Dizi: 93 - 1 Nisan 1984

_________________________________________________________________________________________

Karikatür sanatının çeşitli evrelerinden önemli tarihler

1830

Charles Philippon, tutucu İngiliz mizahçılarını dehşete düşüren, ilk nitelikli mizah gazetesi “Caricature”'ü yayınlamaya başladı.

Bu gazetede, beş yıl boyunca;

• Daumier,
• Grandville,
• Raffet,
• Monnier,
• Traviès,
• Gavarni gibi çizerlerin işleri yer aldı.

1832

Charles Philippon, bu kez de 1937 yılına değin yaşayacak olan “Charivari”'yi kurdu.

1838

Jaime, 16. ve 19. yüzyıllar arasında hiciv ve gülmece sanatının geçirdiği evreleri konu edinen “Musée de la Caricature” (Karikatür Müzesi)'ni yayınladı.

1884

Bazı eleştirmenler ve grafik araştırmacılarınca, mizah ve çizgi sanatında yeni bir çağın doğuşu olarak nitelenen, Grandville'in başyapıtı, "Bir Başka Dünya''nın yayımlanışı.

1855

İngiliz hümorunun tipik temsilcisi olan “Punch” Londra'da kuruldu.

1860

Nadar yönetiminde, daha çok güncel konular üzerine yazılıp, çizilen, “Petit Journal Pour Rire” (Gülmek İçin Küçük Gazete) yayınlandı.

Bu gazete çerçevesinde;

• Cham,
• Gavarni,
• Robida,
• Bertall,
• Riou,
• Grevin ve
• Gustave Doré gibi ünlü çizerler toplandılar.

1862

Asıl etkinliğini, özellikle “kadın” üzerine çizen çizerleriyle 1910-1925 yılları arasında kazanacak olan “Vie Parisienne” (Paris Yaşamı) Marcellin yönetiminde yayınlanmaya başladı.

1865

İngiltere'de Thomas Wright, Fransa'da Champfleury karikatür üzerine ilk kitaplarını yayınladılar.

1866

Modern mizahın öncülerinden Wilhelm Busch'un ilk çizgileri, “Fliegende Blatter” adlı Alman gazetesinde yayınlanmaya başladı.

1882

“Chat Noir” adlı bir grup ve bir kabare çevresinde, aralarında Willette Steinlen, Caran d'Ache gibi çizerlerin yer aldığı bir dergi yayınlandı.

1894

“Rire”'in ilk sayısı çıktı.

1914 yılına değin, mizah dünyasında önemli bir etkinlik sürdüren bu yayın çerçevesinde;

• Toulouse-Lautrec,
• Rabier,
• Jossot,
• Forain,
• Hermann-Paul,
• Roubille,
• Abel Faivre,
• Poulbot,
• Capy,
• Hémard,
• Avelot,
• Léandre,
• Métivet,
• Huard,
• Sem,
• Cappiello,
• Fabiano,
• Delaw gibi çizerler yer aldı.

1901

Toplumsal ve siyasal konulara yönelik mizahın işlendiği "L'Assiette au Beurre'' (Yağlı Tabak) yayınlandı.

Çizerlerinden bazıları:

• Grandjouan,
• Radiguet,
• Juan Gris,
• Kupka,
• Vogel,
• Veber,
• Kirchner, v.b...

1907

Çağın başından bu yana, mizah altın devrini yaşıyor.

En az elli nitelikli mizah dergisi yayınlanıyor.

İçlerinde en önemlileri:

• Pêle-Mêle,
• Fantasio,
• Cocorico,
• Le Canard Sauvage, v.b...

1914

Savaş, mizah dalgasını söndüremedi.

“Rire” artık “Rire Rouge” olarak yayınlanmaya başladı ve birinci derecede bir propaganda silah durumuna geldi.

Savaştan çıkıldığı yıllarda ise iki büyük mizah dergisi daha doğuyordu:

• “Le Canard Enchainé” ve
• “Crapouillot”.

1925

Amerika Birleşik Devletleri'nde “Harold Ross "New Yorker"i kurdu.

1933

Yine A.B.D.'de “Esquire” yayınlanmaya başladı.

1943

1883'ten,1943'e, A.B.D.'de mizahın geçirdiği evreleri anlatan “Cartoon Cavalcade” yayınlandı.

1945

"New Yorker” gazetesinin çizerleri Paris'te bir sergi açtılar.

1948

Raymond Castans'in desteğiyle, Paris-Match, Samedi-Soir ve France Dimanche gibi yayın organlarında yeni mizah anlayışının ürünleri yer almaya başladı.

Bu yeni mizah türünün öncü savunucuları:

• Chaval,
• Mose,
• André Fraçois,
• Trez, v.b...

1951

"New Yorker"in 25. kuruluş yılı, 1925-1950 yılları arasında yayınlanmış karikatürlerden seçmelerin yer aldığı bir albümle kutlandı.

1953

Eric Losfeld yönetiminde Fransa’da çıkan “Bizarre” dergisi ancak ilk sayı yaşadı.

Aynı dergi daha sonraki yıllarda, J.J. Pauvert yönetiminde mizah dünyasında önemli bir yere sahip oldu.

Mose, Chaval ve André François'nın desenlerinin yer aldiği “Manigances” (Hileler), Dumayet'nin yeni mizaha güvenini belirttiği bir önsözüyle yayınlandı.

AB.D.'de, önemli bir ulusal endüstri ve uluslararası bir tröst haline gelecek olan “Playboy” dergisi yayınlandı.

Bu dergi çerçevesinde, Gahan Wilson, Silverstein, Shoemaker gibi çizgi dünyasının göz ardı edilemeyecek ustalarının temsil ettiği yeni bir ekol oluştu.

1955

Zurich'te Diogenes Yayınevi'nin yöneticisi Daniel Keel, düzenli çizgi antolojileri, yayınlamaya başlayarak, önemli bir koleksiyon oluşturdu.

Bu yayında yapıtlar yer alan çizerler:

• Chaval,
• Maurice Henry,
• Gorey,
• Flora,
• Partch,
• Siné,
• Sempé,
• Ungerer, v.b...

1960

Jacques Houbard, Fransa'da “Haute Société” (Yüksek Sosyete)'yi yayınlamaya başladı.

Dergi Sine, Topor, Folon, François, Tim gibi çizerlere rağmen üç sayıdan fazla yaşamadı.

Kara mizahın en önemli temsilcilerinden “Harakiri” yayınlanmaya başladı.

Topor, Reiser, Fred, Gébé, Wolinski bu ekibin en önemli çizerleriydi.

1962

Almanya'da, "Harakiri"nin büyük ölçüde etkilerini taşıyan "Pardon" yayınlanmaya başladı.

1963

“Playboy”un Fransa uyarlaması “Lui” yayın hayatına girdi.

Ancak mizah açısından “Playboy” düzeyine erişemedi.

1964

Berlin'de “Berlin-Gag”' adı altında bir karikatür sergisi açıldı.

1965

Dupuis Yayınevi, ilk karikatür koleksiyonunu, cep kitapları arasında çıkarmaya başladı.

Bu Avrupa için yeni bir olaydı, çünkü mizaha yönelik cep kitapları, A.B.D'de bölük pörçük de olsa uzun yıllardan beri yayınlanıyordu.

1966

Erotizmi olduğu denli hiciv ve mizahı da iyi kullanan “Plexus” dergisinin ilk sayısı yayınlandı.

Milliyet Sanat Dergisi - Yeni Dizi: 93 - 1 Nisan 1984