“Baharınız kutlu olsun benim okurum.
Nevruz şenlikleri için imrenirim İranlılara.
En güzelidir, en doğrusudur bayramların.
(...)
Baharda benliğimizi, çevremizi, hatta insanlığımızı aşar,
yeryüzünün bütün canlıları, bütün bitkileriyle, kurtlar kuşlarla, tabiattaki kardeşlerimizin hepsiyle bir olur, bir arada seviniriz.
Toprak anamızın, tabiat anamızın bayram ettiği gündür bahar.”
Nevruz yalnız İranlıların bayramı değildir.
Türkiye’de Alevi-Bektaşiler de Nevruz’u kutlamıştır.
Sünni Osmanlı sarayında da Nevruz kutlanmıştır.
Kaygusuz Abdal’dan Nedim’e kadar şairler baharı nevruziyeleriyle kutlamışlardır.
Günümüzde Anadolu’nun bir ucundan Trakya’nın başka bir ucuna kadar uzanan yerlerde hâlâ Nevruz törenleri yapılmaktadır.
Örneğin, Milli Folklor Dairesi’nin “Türkiye Belirli Günler Takvimi” (1973) adlı yayınında
22 Mart tarihi Tekirdağ-Hayrabolu’da kutlanan “Nevruz Şenlikleri”nin günü olarak saptanmıştır.
- Öte yandan “Kars Folklorundan Örnekler” adlı bir yazıda (Hayat Tarih mecmuası, Şubat 1970, Adli Egiter)
Kars’ın Yenigazi köyünde 21 Mart Nevruz günü Yedilevi adıyla anılan törenin yaşatıldığı anlatılmaktadır.
21 Mart’tan bir hafta önceki çarşambaya “Ilın âhir tek tek günü” (yılın son çarşambası) denirmiş.
21 Mart günü tan yeri ağarırken bütün akarsuların bir an durduğuna inanılırmış.
Bu sırada bir kâse su alabilen olursa niyetleri gerçekleşirmiş. Bu ana da İltefi (yılın başlangıcı) denirmiş.
Nevruz günü evlerde kete, pagaç, berte pişirilirmiş.
Bertede yedi tür kuruyemiş kullanılırmış.
Bunlar da;
iğde,
hurma (üvez),
kuruüzüm,
ceviziçi,
leblebi,
fındıkiçi,
fıstık
(yedilevi: yedi nevi) olurmuş.
O gün nasıl geçerse bütün yılın öyle geçeceğine inanılırmış.
Akşam birer ateş yakılıp çoluk çocuk üstünden atlar,
bu sırada “Ağırlığım, uğurluluğum, keçelliliğim, kelliğim hep bu ataşa” derlermiş.
Gece yarısı herkes uyanık bulunur, bunu uğur sayarlarmış...
Geçmişten günümüze süren bu inanç ve gelenek şiirimize geniş biçimde yansımış görünür.
Örneğin, Kaygusuz Abdal, Nevruz gelince yeryüzünün nasıl yeşerdiğini, bağı-bahçeyi canlanan kuşların doldurduğunu anlatır:
“Erişti bâd-ı Nevruz gülistane,
Gülistan vakti yetti kim uyana.
Tamamet yeryüzü cümbüşe geldi
Behişte benzedi devr-i zamane
Gülistan goncesin açtı donandı
Divane oldu bülbüller divane
Yine simurga haber verdi hüthüt
Otağın başına konmuş şahane
Güvercin çifti ile ötegeldi
Dudak dudağa verdi canı cana
Kışın hâmûş olan kuşlar acep kim
Firak u derd ile geldi lisana
Yine bülbüller gülistan arzu kıldı
Tutiye şeker ü baykuş virane
Zihî fazl-ı bahar ü revnak-ı gül
Zihî zevk ü safa nam ü nişane
Bezendi dağ u Sahra nûr-i rahmet
Nihani nesneler geldi ıyâna
Hezaran revnaka geldi çemenler
Ki serzeniş kılar hur-i cihana
Eğer bildinse hoş Kaygusuz Abdal
Yüzün hâk eylegil pir ü civana
(Gül bahçesine Nevruz yeli ulaştı, gül bahçesinin uyanma zamanı geldi.
Bütün yeryüzü uyandı, canlandı; zaman döndü cennete benzedi.
Hüthüt kuşu otağın başına padişah gibi kurulmuş simurg kuşuna yine haber ulaştırınca güvercin eşiyle öterek geldi; dudak dudağa, can cana verdiler.
Ne şaşılacak şey ki kışın susan kuşlar ayrılıklarını, dertlerini söylemeye koyuldular.
Yine bülbül gülistanı istediğini söyledi; dudukuşu şekeri, baykuş yeri yurdu olan viraneyi dilediğini anlattı.
Baharda ne hareket var, gül nasıl da parlak.
Ne zevk safa, ne ün şan bu!
Dağ ova rahmet ışığıyla bezendi, gizli nesneler ortaya çıktı.
Çimenler bin güzelliğe büründü, cennetteki hurilere dokunaklı sözler söylemeye başladılar.
Bütün bunları anladınsa Kaygusuz Abdal, ne hoş!
Yüzünü gencin yaşlının karşısında toprağa eğ.)
Kaygusuz’un bu canlı, coşkulu sözlerini sevmemek elde mi?
Gönlü acıyla dopdolu Kadriye Hüseyin Birinci Dünya Dünya Savaşı’nda Bağdat’a İngilizlerin girdiğini öğrendiği günün ertesinde Nevruz sabahı Kahire’de Mukattam Dağları’nın kayalarına tırmanıyor. Kaygusuz Sultan’ın dergâhı buradadır. “Bugün Nevruz’dur, Kaygusuz Sultan’ın sevdiği gündür” diye anlatıyor; Kaygusuz’un öteki Bektaşi ozanların Nevruz şiirlerini anıp canlanan doğayı izleyerek savaşın getirdiği acıları avutmaya çalışıyor.
Mehmet Ali Hilmi Baba’dan okuduğu nevruziye şöyle:
“Bihamdillah gitti gam geldi nevruz-i neşat-efza
Bezendi subesû elvan çiçekle dağ ile sahra
Bahar eyyamı kevne zib ü ziynet bakş için elhak
Oluptur gül bedende goncalar peyda”
(Hamdolsun gam gitti, sevin artıran Nevruz geldi.
Bahar günleri hakçası, evreni süsleyip bezemek için gül bahçesinde,
gül gövdede gül goncaları açıyor...)
Gelenek birbirinden coşkulu Nevruz şiirleri getirir önümüze.
Pir Sultan Abdal’ın Nevruziye’sinde şu dizeler yer alır:
“Cümle eşya bugün destur aldılar
Aşk ile didara karşı yandılar
Erenler ceminde bade sundular
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın
Erenler dergâhı ruşen bir günde
Doldurmuş badeyi suhar elinde
Susuz olan kanar kendi gölünde
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın
Sultan Nevruz günü canlar uyanır
Hal ehli olanlar nura boyanır
Muhip olan bugün ceme dolanır
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.”
Nevruz ölünün dirilmesi, ölümü yaşamın izlemesidir.
Azerbaycanlı Ehliman Ahundof, “Azerbaycan Halk Yazı Örnekleri” yapıtında (Türkçe’ye aktaran Semih Tercan, 1978) Nevruz bayramıyla ilgili bilgileri sıralarken,
- yaşlıların toplanıp yıl içinde ölüsü olmuş ailelere o gün yeniden baş sağlığına gittiklerini, bayramlarını kutladıklarını,
- iki gün önce biri ölmüş evlerde bile şenliğin zorunlu olduğunu,
- bugün yas tutmanın günah olduğunu anlatır.
Azeri ozanı Şahriyar, “Haydar Babaya Selam” adlı uzun şiirinde çocukluğunun Nevruz bayramlarını anarken şöyle söyler:
“Bayram yeli çardakları yıkanda
Nevruz gülü kar çiçeği çıkanda
Ak bulutlar gömleklerin sıkanda
Bizden de bir yad eyleyen sağ olsun
Dertlerimiz koy, dikilsin dağ olsun
(...)
Bayram olup kızıl balçık ezerler
Nakış vurup odaları bezerler
Tahçalarda (raflarda) düzmeleri düzerler
Kız gelinin fındıkçası kınası
Heveslenir anası kaynanası
Bakıcının sözü, savı, kâğıdı
İneklerin bulaması, ağızı
Çarşambanın girdekânı, mevizi (cevizi, kuruüzümü)
Kızlar diyer atıl matıl çarşamba
Ayna tekin (gibi) bahtım açıl çarşamba
Yumurtayı gökçek güllü boyardık
Çakıştırıp sınanların (kırılanlarını) soyardık
Oynamaktan birce meğer doyardık
Ali bana yeşil aşık verirdi
Rıza bana Nevruz gülü dererdi.”
Günümüzde de Alevi cemaati içinde nevruziyeler söylenmektedir.
Bunlardan birinde emekli öğretmen Abbas Altunkaş şöyle demektedir:
“İlkyazın büyülü renk armonisi
Toprağın yeşili, göğün mavisi
Coşturur canları Ali sevgisi
Bu Nevruz günleri Nevruz günleri.”
Adil Ali Atalay da,
“Adil Ali’yi yaşattı
Kötü halleri taşlattı
Yazı yeniden başlattı
Alim doğdu bugün Nevruz” der.
Alevi-Bektaşî geleneği;
- Hz. Muhammed’in bugün peygamber olduğunu,
- Hz. Ali’nin bugün doğduğunu, bugün Fatıma ile evlendiğini kabul eder. Nevruziyelerde bunlara da değinilir.
Yusuf Fahir Baba nefesinde, “Ali’nin doğduğu gündür
Bugün her günden üstündür
Hemen saki kadeh döndür
Bugün Nevruz-i Sultandır” derken bunu belirtir.
Didari’nin Nevruziye’sinde de şu dizeler yer alır:
“Viladet günüdür hâk Murtaza’nın
Şemşir-i kudretle ol Kibriya’nın
Nava-i Haydar tek açıp dehanın
Nevruzunuz canlar mübarek olsun.”
(Seçilmiş kişi, yani Murtaza diye anılan Hz. Ali’nin doğum günüdür.
O kudret kılıcıyla savaşanın, o aslan narası gibi haykıranın doğum günüdür.
Canlar Nevruzunuz kutlu olsun.)
Nevruz şenliklerini karşılarken coşkulu, sevinçli şiirleri, nevruziyeleri divan şairleri kaleme almışlardır.
Nef’i’nin bu yoldaki bir gazeli şöyledir:
“Erişti bahar oldu yine hemdem-i Nevruz
Şad etse nola dilleri cam-ı cem-i Nevruz
Gül gibi cihan oldu yine hurrem ü handan
Gör neyledi feyz-i eser-i makdem-i Nevruz
Yılda bir olur bu dem-i Ferhunde acep mi
Olmazsa her eyyamde ger âlem-i Nevruz
Rind isen eğer ko heves-i bağ-ı behişte
Cennet mi değil bezmgeh-i hurrem-i Nevruz
Nef’i yaraşır bu gazeli eylese taksim
Bülbül gibi bir mutrib-i mucizdem-i Nevruz
Bezm-i şehe bu nazmile olsun güher efşan
Güya ki gülistana düşer Şebnem-i Nevruz
Arayiş için bezmini Sultan Murad’ın
Erişti bahar oldu yine hemdem-i Nevruz.”
(Yine bahar geldi, Nevruzun sıkıfıkı arkadaşı oldu;
Cem’in Nevruz’da içilen kadehi gönülleri coşkulu kılsa ne olur.
Dünya gül gibi yine sevinçli, güler yüzlü oldu;
Nevruz’un gelişi sonucunda doğan bolluk bereket neler yaptı gör.
Bu uğurlu zaman yılda bir kez olur,
her gün Nevruz eğlencesi kurulmazsa şaşılır mı?
Rintsen cennet bahçesine hevesi bırak,
sevinç dolu Nevruz eğlencelerinin yapıldığı yer de cennet değil mi?
Nef’i, bu gazeli başkalarını gölgede bırakan bir Nevruz çalgıcısı bülbül gibi taksim etse yaraşır.
Gül bahçesine Nevruz çiği düşmüşcesine padişahın meclisine bu şiirle mücevherler saçsın.
Sultan Murad’ın önünde kurulan eğlenceyi süslemek için yine bahar geldi, Nevruz’un sıkıfıkı arkadaşı oldu.)
IV. Murad’ın Nevruz bayramını kutlamak için Nef’i’nin yazdığı bu gazel, Nedim’in Nevruziye’sini getiriyor akla.
Nevruz eğlencesi Kaptan Paşa’nın evinde kutlanmaktadır. Toplantıya İbrahim Paşa da katılır.
Nedim’in sadrazama yönelttiği övgünün girişi Nevruzu da kendi biçeminde konu edinir:
“Hoşâ mübarek ü mes’ud rûz-i ferruh-dem
Zihî güşade vü dilkeş zamane-i hurrem
Bu rûz odur ki revadır makam-ı hizmette
Sipihr-i pir-i kühen-sâlin ola kameti ham
Bu rûz odur ki sabahında sad safa muzmer
Bu rûz odur ki mesasında bin ferah müdgam
Bu rûz odur ki sezadır olursa bir demine
Fedra zamane-i sad Baykara vü müddet-i Cem.”
(Ne hoş kutsal, mutlu, uğurlu gün; ne güzel iç açıcı sevinç zamanı.
Bugün yaşlı eski yılın hizmette iki büklüm olması gereken gündür.
Bugün sabahında yüz sefanın; akşamında bin ferahlığın birbirine eklendiği gündür.
Baykara’nın ve Cem’in hüküm sürdüğü zamanlar bugünün bir anına feda olsa yeridir.)
Bahariyeler de nevruziyeler gibi Nevruz’la başlayan baharın güzelliklerini, bu mevsimin duyurduğu sevinci konu edinir. Nevruziyelerin yanında onların da sözü edilmelidir. Ancak Divan şiirinin bütün örnekleri gibi bunlar da yaşam, doğa, kendine özgü simgeleştirme yöntemiyle yansıtılır.
O örneklere geçmeden önce halk şairinin diliyle baharın nasıl canlandırıldığını Karacaoğlan’ın bir koşması bize hatırlatmış olsun:
“Bülbül ne yatarsın bahar erişti
Ulu sular bulandığı zamandır
Kat kat oldu gül yaprağı karıştı
Gene bülbül kul olduğu zamandır
Gene bahar oldu açıldı güller
Figane başladı gene bülbüller
Başka bir hal olup açtı sünbüller
Âşıkların del’olduğu zamandır
Gene bülbül bilir gülün halinden
Yeter deli oldum yarin elinden
Aşıp aşıp gelir yayla belinden
Yardan bize gel olduğu zamandır
Gene geldi türlü baharla bağlar
Bülbül figan edip kamuyu dağlar
Türlü çiçeklerle bezenmiş dağlar
Ulu dağlar yol olduğu zamandır
Karacoğlan der ki geçti çağların
Meyve vermez oldu gönül bağlarım
Aklıma geldikçe durmaz ağlarım
Gözüm yaşı sel olduğu zamandır.”
Akan sular, öten bülbüller, açan çiçekler, coşup eğlenen ya da gönül acısı çeken âşık...
Yalnız Divan ozanları bunları söylüyor diye suçlamak yanlış olur.
Halk şiirinde de aynı toplumun iç içe yaşayan insanların bakışları yansımıştır.
Arada ancak dil ve anlatım ayrılığı vardır.
Divan edebiyatında birçok dünya diline çevrilmiş (Mesihi’nin dünya edebiyatında yer alan Bahariye’si, Fehim Bayraktareviç; Bahariyenin Fransızca, Rusça ve Sırpça çevirileri, İsmail Eren, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXII, 1977) bir şiiri, bu edebiyatın konuyu ele alışını tarihsel bir örnek olarak sunalım ve çağımızın bizden istediklerini unutmaksızın bahar kutlamasına biz de katılalım:
“Dinle bülbül kıssasın kim geldi eyyam-ı bahar
Kurdu hor bir bağda hengâme hengâm-ı bahar
Oldu sim-efşan ama ezhar-ı bâdâm-ı bahar
Ayş ü hûş et kim geçer, kalmaz bu eyyam-ı bahar
Yine enva-ı şükûf ile bezendi bâğ ü râğ
Ayş için kurdu çiçekler sahn-ı gülşende otağ
Kim bilir olbir bahara kim olup kim kala sağ
Aş ü nûş et kim geçer kalmaz bu eyyam-ı bahar
(...)
Umarım bulup Mesihi bu murabba iştihar
Ola ehline bu çâr-ebrû güzeller yadigâr
Bülbül-i hoş-gûysun gül yüzlülerle yürü var
Ayş ü nûş et kim geçer kalmaz bu eyyam-ı bahar.”
(Bahar günleri geldi, bülbülün öyküsünü dinle.
Bahar mevsimi her bağda gürüldedi.
Bahar bademleri ona gümüş saçtı.
Ye, iç, eğlen; çünkü bu bahar da geçer, kalmaz.
Yine bağ bahçe türlü çiçeklerle bezendi.
Çiçekler yiyip içmek için gül bahçesine otağ kurdu.
Öteki bahara kimin ölüp kimin sağ kalacağını kim bilir ki?
Ye, iç, eğlen, çünkü bu bahar da geçer, kalmaz
(...)
Umarım Mesihi bu dörtlemesiyle ün kazansın.
Dört kaşlı güzellere benzer bu dörtlükler anlayanlara hatıra kalsın.
Hoş şakıyan bülbülsün, gül yüzlü güzellerle sen de birlikte git.
Ye iç, eğlen; çünkü bu bahar da geçer, kalmaz.)
Konur Ertop | Milliyet Sanat Dergisi - Sayı: 188 - 15 Mart 1988
_________________________________________________________________________________________
Nevruz, “yeni gün” anlamına gelen Farsça bir sözcüktür.
Güneşin Koç burcuna girdiği gün, Rumi 9 Mart’a (Eski Mart), Miladi 21 Mart’a rastlar ve gece ile gündüz eşit olur.
İlkbaharın ilk günü olan Nevruz, eski Türklerle İranlıların yılbaşı olarak kabul ettikleri gündür.
Türklerin daha İslam uygarlığı çevresine girmeden önce kullandıkları on iki hayvanlı takvimde yılbaşı 21 Mart, yani Nevruz’dur.
Divan-ı Lûgat-it-Türk’te “yeni-gün” şeklinde geçer.
Bugün, Orta Asya’daki çeşitli Türk toplulukları arasında Ergenekon, Nevruz, Navrız, Noruz, Bozkurt, Çağan gibi değişik adlarla kutlanır.
Ergenekon destanı okunur.
Türbe kubbelerine, bayrak direkleri üzerine paçavralar asılır.
Semerkand, Buhara taraflarında şehir dışına çıkılarak “Seyil eğlenceleri” düzenlenir,
bayram nedeniyle köpkari (gökböri) oyunu, güreş, at yarışları vb... gösteriler düzenlenir.
Kazaklarda Nevruz geleneği daha yaygındır.
“Navruz köcö” adını verdikleri buğday, pirinç, mısır gibi tahıllardan nevruz çorbası yaparlar.
Bu gelenek, Kırgızlarda da vardır.
İranlılar, Ferverdin ayının ilk günü olan Nevruz’u, yeni yılın ilk günü olarak kabul ederler. Bu günü bayram olarak kutlarlar, şölenler düzenlerler.
Nevruz, iki ayrı güne ayrılır.
Birincisi, Ferverdin ayının ilk günü olan “Nevruz-u âmme”,
öteki de Ferverdin’in altıncı günü olan “Nevruz-ı hassa”dır.
Hükümdar bugün halka armağanlar dağıttırır, halkın bütün isteklerini yerine getirmeye çalışırdı.
Halk büyük şenlikler yapar, ateşler yakılır, birbirinin üzerine su serper.
İran’da Nevruz’un bayram olarak kutlanması günümüzde de sürmektedir.
İran geleneklerine göre, Nevruz’a 14 gün kala ayrıca bir bayram daha yapılır, buna “İspendarmuz günü” denir.
Bereketi simgelemek için İspendar gününde su içine konan buğday filizlendirilir.
Yeni yılın tahvil saati önceden hesaplanıp halka ilan edilir. Tahvile birkaç saat kala evlerde özel sofralar kurulur.
Sofrada “Heft sin” adlı verilen ve “sin” harfiyle başlayan yedi çeşit madde bulunur.
Bunlar:
- Sünbül,
- sirke,
- sumak,
- senced (iğde),
- sîr (sarmısak),
- sebze (yeşillik) ve
- filizlendirilmiş buğdaydan yapılan semnû ya da semenû.
Yılın bereketli geçmesi için sofraya ayrıca;
- Kuran,
- kırmızı balık,
- boyanmış yumurta,
- ayna,
- su,
- un ve
- elma konur.
Nevruz bayramı İran’da 13 gün sürer, on üçüncü gün kırlara çıkılır, buna da “Sizdebeder” adı verilir.
Nevruz, Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde “Nevruz Sultan”, “Mart Dokuzu” adları altında mezhep farkı gözetilmeden kutlanmaktadır.
Bektaşiler ve Aleviler, Nevruz’un Hz. Ali’nin doğum günü olduğuna inanırlar.
9 Mart’ı kutsamak için de Bektaşi tekkelerinde “Nevruz erkânı” düzenlenirdi.
Mevlevilerin Şems koluna bağlı olanlar da Nevruz’u kutlayıp Nevruz erkânını icra ederler.
Osmanlı sarayında Nevruz’da gelişen bir âdet, Nevruziye adı verilen macunun yapılarak padişaha ve ileri gelenlere sunulmasıdır. Nevruziyenin sunulması daha sonra bir gelenek halini almıştır. Saray hekimbaşısı başta padişaha, sultanlara ve devlet büyüklerine özel olarak çeşitli maddelerden hazırladıkları güzel kokulu Nevruziyeyi yeni yıl ve bahar tebriği için sunardı. Porselenden yapılmış nevruziye kâseleri atlasa sarılıp, kapakları kurdelelerle bağlanırdı. Kurdeleler arasına bir de kulak denilen bir kâğıt iliştirilirdi. Kulakta, müneccimbaşının hazırladığı ve güneşin Koç burcuna hangi saat, dakika ve saniyede gireceği yazılır, belirtilen saatte kâse açılıp içindeki macun yenilirdi. Hekimbaşı da ayrıca ödüllendirilirdi. Sarayın müneccimbaşısı her yıl hazırladığı yeni yıl takvimini padişaha ve sadrazama sunar, buna karşılık da kendilerinden “atiyye” denilen para armağanını alırdı.
Saray âdetlerinden biri de resmi yılbaşı olarak kabul edilen Nevruz’da sadrazam ve devlet ricali, padişaha at ve başka kıymetli armağanlar verirlerdi ki, buna da “Nevruziye pişkeşi” denirdi. Bir saray geleneği olan Nevruziye ile aynı günlerde Manisa’da halka dağıtılan “Mesir”i birbirine karıştırmamak gerekir.
Turgut Kut | Milliyet Sanat Dergisi - Sayı: 188 - 15 Mart 1988
_____________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________
Ansiklopedilerde NEVRUZ
_____________________________________________________________________________________________
Kültürün temel kaynağı insandır. Bu dünyada herşey insan eliyle var edilmiştir. En soyuttan en somuta dek kültür, kuşaklar arası taşıyıcı bir organizmadır. O halde bir toplumun üyesi olarak insanın kendini duyumsayabilmesi (hissedebilmesi) kültürüyle açıklanabilir bir olgudur. Kültür için hep önceki bir başlangıç noktası ve süregiden bir sonra vardır. O, değişmez ve etkilenmez bir totem değildir. Kültür insanın doğayla ve yaşamla ilişkisini kuran, düzenleyen ve maddi manevi ihtiyaçlarını gideren bir sistemdir. Ortaklaşa yaratılan, paylaşılan bilgi, değer ve beceriler sistemi olarak bilgi, toplumsal yaşamda soluk alır. Kültür hem bireysel hem toplumsal kimüğin göstergesidir, karmaşık bir yapıdır.
Kültürün en önemli dışavurumcu özelliklerini yaşadığı günler ise bayramlardır. İran'da yaşadığım yıllarda Nevruz Bayramı kutlaması İran'ı anlamamda en çok yardımı dokunan kültürel öğe olmuştur. 21 Mart gününü Batılıların “Christmast” anlayışı içinde uzun ve coşkuyla kutlayan İranlılar, geçmişin izlerini yeni toplumsal yaşamlarına yedirmişlerdi. Eski Zerdüşt bayramı olan ve günün egemenliğinin başlamasını kutlayan Nevruz Bayramı birçok ritüel içermektedir. M.Ö. VII. yüzyılda doğduğu tahmin edilen bu dinin (Mazdaizm) kurucusu Zerdüşt'tür. Zerdüşt doğar doğmaz Tanrı ona dünyayı ıslah etmesini emreder. Büyük Tanrı Ahuramazda'dır. Ahuramazda Zerdüşt'e kendi eliyle Avesta'yı verir. Bu din kitabı Zint diliyle yazılmıştır. Bunun için Zint-Avesta denir. Zerdüştler için ateş ve güneş ön plandadır, çünkü Tanrı güneşte oturur. Ateş, tapınaklarda, evlerde söndürülmeden yanar ve yola çıkarken birlikte taşınırdı. Güneş batınca ateş yanardı. Neft (petrol) çok eski çağlardan beri sönmeyen kutsal ateş olarak bilinirdi. Zerdüştlükte savaş, karanlıkla aydınlık arasındadır. 21 Mart sonrasının kutlanması, günlerin uzaması ve aydınlığın karanlığa üstün gelmesidir. Hürmüz (iyilik ve nur tanrısı) ile karanlıklar tanrısı Ahriman’ın çarpışmasına dayanan mitolojik öyküler vardır.
Nevruz Bayramı kutlamalarında ateşten atlanır, atlarken dilek tutulur. “S” ile başlayan yedi yiyecek masaya konur ve bir kırmızı balık mutlaka bulunur. O günle gecenin eşitlendiği anda ters döner diye inanılır, o anı görebilenin tüm dilekleri olur. Evlilik, nişan ve Nevruz masasında hiç eksilmeyen şey şamdanlar ve mumlardır. Mutlaka evlerde ve törenlerde ateş olur, mumlar yanar. İslamiyetten çok önceki ateş kültüne dayanan bu bayramın yayıldığı alan çok geniştir. Yeni gün anlamına gelen Nevruz, yeni yılın başladığı günün temsilcisidir. Orta Asya'da, Ortadoğu'da ve Ege'de Yörükler arasındaki kutlamalan günümüze kadar devam eden bu ateş kültü, Hıdrellez Bayramı'nda da yansımalar bulur. Ege'de ve Teke yanmadasında Yörüklerin kullandığı Sultan Nevruz, çok anlamlı bir gelenek taşıyıcısıdır. Özenle kutlanan bugün baharın da müjdecisidir. Baharda toprağın ve yaşamın yeniden uyanması demek olan bu günler, eskil (antik) çağda Ege ve Anadolu topraklarının kutladığı bir dizi bayramın zamanıdır. Çünkü Şaman geleneklerine göre beş kutsal öğeden biri de ateştir. Kara Han'ın oğlu Büyük Tanrı Ülgen de ateşin yaratıcısıdır.
Ülgen'in ateşi insanlara öğretişinin söylencesi (efsanesi): Ülgen, gökten biri kara biri ak iki taş gönderdi. Kuru otları avucunun içinde ezerek bir taşın üzerine koydu, öbürü ile vurdu. İnsanlar da bunu görerek ateş yakmayı öğrendiler. Altay Şamanlarının “Sıcak ateşi yakarak veren Atam Ülgen” sözleri de bunu gösterir.
Ateş yakan Türkler alevin renklerine göre yorumlarda bulunurlardı.
Bu yorumlara göre alev yeşil olursa kıtlığa,
kırmızı ise savaşa,
sarı renkte ise salgın hastalığa,
siyah olursa Hakan'ın öleceğine inanırlardı.
Türklerin ateş üzerindeki bu gibi saygı ve inanışları sonra Mazdaistlere de geçmiştir. Mazdaizmi kabul eden ve ateşe eskiden beri saygı gösteren Türkler, İranlıların da kutsal geleneklerine uyarak güneş battıktan sonra, dağların tepelerinde ateş yakarlardı. Kırgızlarda da bu gelenekler vardır ve sönen ateş yakılmaz. Aynı soydan olmak üzere en yakın komşudan alınır. Şamanlar gibi Maniheistler için de ateş kutsaldır. Her akşam ateşi kül ile örterler. sabahleyin ardıç ile yeniden çoğaltırlar, bu dalı odalarda dolaştırırlar. Şamanlar birer Tanrı sayılan dedelerinin ve büyük analarının ruhuna da (Od Ata) ve (Od Ana) derlerdi. Ateşi yaratan “Od Ana”dır. Yunan mitolojisinde olan Tanrı Zeus'tan ateşi çalarak insanlara indiren Prometeus söylencesinde olduğu gibi büyük Tanrırı Ülgen ile ilgili de söylence vardır. Ateş kutsallığı demirle birleşir. Şamanlar için demir hep kutsal sayılmıştır. Ergenekon efsanesinde de demirle ateş birleşir ve Türkler kurtulur. İran söylencelerinde de Türk hakanının oturduğu yer “içi ejderhalarla dolu demir dağlar” diye anlatılır. Kürt söylencesinde, Demirci Kawa dağda kocaman bir ateş yakarak zaferini kutlar. Bu söylencede de demir ve ateş yan yana gelir. Büyük kutlamalar yapılır.
Kısacası söylenceler, inanışlar ve dinsel inanışlarla beslenen Nevruz Bayramı, barış, dostluk ve kutlama törenlerinin yapıldığı bir törendir çağlar boyunca. Yenip içilir, doğaya çıkılır. dans edilir, kurbanlar kesilir ve gelen bahar, “yeni yaşam” kutlanır. Böyle bir kültürel barış motifinin nasıl siyasal bir şiddet motifine dönüştürüldüğünü anlamaya çalışmak zorundayız sanırım.
Kültür, açık sistemdir ve birbirinden etkilenir. Örneğin İran'da Büyük Kuraş döneminden kalma altı basamakla çıkılan küçük bir mezara halk “kabr-i mader-i Süleyman” der. Hiç ilgisi yok. Ama mezar çatısı İslam dönemine ait mezarlar da kadın mezarları gibi çifte meyilli olmasından dolayı İslami bir öykü motifiyle örtüşmüştür.
Bu öykü etkileşim açısından ilginçtir.
Tıpkı birçok eski, antik dönem kült merkezlerinin sonradan “yatır”, “dede” olması gibi.
Kültürel üretim kültürel çözümleme için esastır. Bir iletişim yoludur. Bir grubun ya da cemaatin kültürünü simgeleyen duygular, tutumlar ve davranışlar birçok öncü değişimi de banndıran geniş bir alandır. Bunun ideolojik olarak değerlendirilmesi kültürel üretimin indirgenmesi ve zayıflatılması demektir. Kültürün yapısındaki bazı öğelerin desteklenmesi toplumsal ayırım yaratmak amacı güderse, bu sadece savunmacı bir sahip çıkış olur. Değişmeye, yenilenmeye karşıdır.
Nasıl Şaman gelenekleri İslamiyet sonrasında da Anadolu gelenekleriyle birleşerek içten içe sürdüyse, Anadolu Aleviliği gibi senteze dönüşerek halkın kültürünü biçimlendirmiştir. Kültürel öğelerin yayılma alanı ve hızlarını belirleyen. bu öğelerin kendilerini benimsetme gücüyle, karşıtlaştığı direncin bileşkesidir.
Kültür taşıyıcısı olan bireyler kendi kültürleriyle özdeşleşirler ve başka kültür öğelerine yabancılaşma eğilimi gösterirlerse bu, kültürel içe dönüklüğü getirir. Içine kapanan kültür ölür. Çünkü kültür bir organizmadır ve öbür kültürlerden nefes almazsa kültürel yanılgıya dönüşür. Tıpkı fiziksel kapalılığın (aile arası evlenme) neden olduğu gibi yozlaşır ve hilkat garibeleri doğar. Şiddet böyle ortaya çıkar.
Çok eski bir kült olan ateş kültüyle birleşen Nevruz Bayramı, Orta Asya'dan buraya birçok kültürün kutladığı bir bayramdır. Sultan Nevruz'un bir savaş/şiddet nedeni olabilmesi şaşılacak bir durumdur. Kürtler bunu ideolojik bir silah olarak sununca, devlet de ideolojik bir silah olduğunu kabullenince, güzelim kültür öğeleri taşıyan bir form, deformasyona (bozulmaya) uğramıştır. Sultan Nevruz'a ve doğanın sevinç dolu yeniden doğuşuna haksızlık etmeyelim. Onlar bizden binlerce yıl önce vardı ve binlerce yıl sonra da olacak. Onlar bir gün bizsiz olacaklar ama, bugün biz onlarsız kalmayalım derim.
Nevval Çizgen (Antropolog/Araştırmacı) | Cumhuriyet - 21 Mart 1995
